Tuva Türkçesinde “yansıma söz + de-, kıl- (kın- ve kılın-)” yapısı

Abstract

Yansıma sözcükler, doğanın, insanların veya hayvanların çıkarmış oldukları seslerin taklitedilmesiyle oluşan sözcükler olarak tanımlanabilir. Dilbiliminde bu tür sözcüklere İng. onomatopeia,mimetic word, echo word, echoism, imitative word; Alm. lautmalerei, schallnachahmung; Osm. lafzıtaklidi, savt-ı taklidi; Rus. zvukopodrazhaniye; Tuv. öttünüg söster gibi adlar verilmektedir. Bütündünya dillerinde yansıma sözcüklere rastlanılır. Türk dilinin tüm alanlarında da söz varlığında çoksayıda yansıma sözcüğe rastlamak mümkündür. Türk dilinde bu yansıma sözcükler kimi zamançeşitli eklerle fiil haline getirilmektedir. Tuva Türkçesinde yansıma sözcüklere +IrA- (buzuracızırdamak);+(A)r- (dızıra- çatırdamak); +LA- (siile- şiddetle esmek); +rA- (şılıra- fışırdamak);+DA- (ııtta- ses çıkarmak); +A- (doğdura- gümbürdemek); +KIlA- (dı?gıla- şakırdamak); +KAyn-(daldırtkayın- hışırdayıp durmak) ve +GIr(A)- (ka?gıra-, çıngırdamak) gibi ekler getirilmeksuretiyle fiiller türetilmektedir. Bu sahada ayrıca yansıma sözcükler yardımcı fiiller ile birlikte dekullanılabilmektedir. Tuva Türkçesinde yansıma sözcüklerle birlikte de- ve kıl-, kın- ve kılın- gibiyardımcı fiiller kullanılmaktadır. Bu yardımcı fiiller, bir sesin aniden ortaya çıktığını göstermektedir.Tuva Türkçesi gramerlerinde “dürgen vid” (anilik görünüşü) olarak isimlendirilen bu kullanımlar içinşu örnekler verilebilir: çıjırt de- “gürültü yapmak”, dırbaş de- “irkilmek”; dazırt kın- “çatırdamak”,dıylaş kın- “sallamak”; dırt kıl- “aniden vurmak”, tok kıl- “vurmak”; karaş kılın- “görünüpkaybolmak”, kı?gırt kılın- “çınlamak”. Bu çalışmada de-, kıl-, kın- ve kılın- yardımcı fiillerininyansıma sözcüklerle olan kullanımı üzerinde durulacaktır.

Onomatopoeia can be defined as this kind of words through the imitation of sounds from nature, animals, and humans. In linguistics, onomatopoeic words are given Eng. “Onomatopeia”, “mimetic words”, “echo words”, “echoism”, “imitative words”; Germ. “lautmalerei”, “schallnachahmung”; Ott. “lafz-ı taklidi”, “savt-ı taklidi”; Rus. “zvukopodrazhaniye”; Tuv. “öttünüg söster” such names. There are onomatopoeic words in all world languages. In the all areas of Turkish language, there are in large quantities of onomatopoetic words. In Turkish, onomatopoeic words can be derived with verb derivational suffixes. In Tuvan Turkish, there are suffixes derive denominal verbs, such as -IrA- (buzura- to sizzle); +(A)r- (dızıra- to scrunch); +LA- (siile- to blow); +rA- (şılıra- fizz); +DA- (ııtta- to clatter); +A- (dogdura- to rumble); +KIlA- (dı?gıla- to clank); +KAyn- (daldırtkayın- to rustle) ve +GIr(A)- (ka?gıra-, to tinkle). In addition, onomatopoetic words can be used with auxiliary verbs like de-, kıl-, kın- kılın- in Tuva Turkish. These auxiliary verbs indicate that a sound suddenly appears. The following examples can be given for these uses, which are called “dürgen vid” (instantaneous aspect) in Tuvan grammars: çıjırt de- “make noise”, dırbaş de- “be startled”; dazırt kın- “to scrunch”, dıylaş kın- “to shake”; dırt kıl- “suddenly hit”, tok kıl- “to hit”; karaş kılın- “to vanish”, kı?gırt kılın- “to clang”. In this paper, we search these auxiliary verbs, onomatopoeic words, and their functions.